از پیشگفتار کتاب "عمو زنجیرباف" (150 بازی سنتی و نو برای پرورش وآموزشِ کودک و نوجوان) (کیقباد یزدانی)
بازی [1] در فرهنگ عوام و در میان تودة مردم، خصوصاً در جوامع سنتی، عموماً هنوز کاری صرفاً کودکانه که تنها باعث تفریح و لذت است، به شمار می آید. حتی برخی، بازی را در برابر فعالیت های جدی مثل کار و تحصیل قرار داده و آنرا کاری عبث و بیهوده می شمرند. این جمله به گوش همة ما آشناست: " اول درس، بعد بازی "! اما جالب اینجاست که در همین فرهنگ و توسط همین مردم، بازی به عنوان وسیلة آموزش و پرورش کودک، آگاهانه یا ناآگاهانه از دیرباز به کار می رفته است. به عنوان مثال بازی کلامی – حرکتی " لی لی حوضک " را در نظر بگیریم که آنرا حتی با کودکان 6-7 ماهه هم می توان انجام داد. کودک در این بازی چه می آموزد؟ در این بازی علاوه بر آموزش و تمرین اصوات و کلمات ( آموزش زبان )، ریتم و ملودی ( آموزش موسیقی )، تمرین و نرمش انگشتان دست ( مهارتهای بدنی )، بر خطرات محیط اطراف نیز آگاهی و هشدار داده می شود ( آگاهی اجتماعی ). ما می توانیم بدین قیاس همة بازی های سنتی مثل " اتل متل "، " عمو زنجیر باف " و غیره را از نظر بگذرانیم و جنبه های آموزشی و پرورشی آنها را روشن کنیم. این نشانگر آنست که بازی می تواند بسته به نوع و کیفیت آن و مقطع سنی کودک، نقش مهمی در رشد و آموزش و پرورش او ایفا کند؛ چرا که بازی در همة مراحل رشد کودک و حتی بعدها، در دوره جوانی و بزرگسالی نیز وجود دارد؛ تنها، انگیزه، نوع و کیفیت آن تفاوت می کند.
اهمیت بازی برای انسان از دیرباز توسط اندیشمندان، مربیان آموزشی و روانشناسان یادآور شده است. افلاطون و ارسطو از نخستین اندیشمندانی بودند که به ارزش و اهمیت بازی برای انسان اشاره کرده و آنرا وسیله ای برای تزکیة نفس (روان پالایی) می شمردند (منظور آنها از بازی، البته "بازی نمایش" بوده است). روسو ( 1712-1778م. ) در کتابش " امیل " برای نخستین بار پرورش جسم و روح کودک به عنوان یک انسان آزاد را مورد بررسی قرار داد. شیلر شاعر و فیلسوف آلمانی ( 1759- 1805 م.) تعریف "انسان" را با بازی همراه می کند، آنگاه که می گوید " انسان بازی می کند، آنجا که به معنای تمام و کمال انسان است، و انسان آنگاه به معنای تمام و کمال انسان است که بازی می کند " (ص 9Hielscher. H:)؛. فروید ( 1856-1939م.) جنبه های پنهان و آشکار روانشناختی بازی را برای ما گشود و پیاژه ( 1896-1980م.) نقش و کیفیت بازی در مراحل مختلف رشد کودک را تشریح کرد. [2]
پایه های نظری استفاده از عنصر بازی در امر آموزش و پرورش کودک و نوجوان به طور اخص از آغاز قرن بیستم در راستای اصلاحات آموزشی دراروپا پی ریزی شد و در پایان دهة 60 میلادی به اوج شکوفایی خود رسید.[3]
بازی در دهه های اخیر، به ویژه پس از اختراع تلویزیون، ویدیو و کامپیوتر و اخیراً ماهواره، و نیز زندگی آپارتمانی و هرچه تنگتر و محدودتر شدن محیط زیست وفضای بازی برای کودکان و نوجوانان اهمیت و جایگاه فزون تری در نزد آموزشگران و روانشناسان تربیتی کسب نمود.
فضای محدود بازی و زندگی آپارتمانی کودک را خانه نشین کرد و تلویزیون، ویدیو و کامپیوتر او را به مصرف کننده ای منفعل تبدیل نمود. این به این معناست که کودکی که امروزه به مدرسه می آید، هم از تحرک بدنی بسیار کمتری برخوردار است و هم از روابط اجتماعی محدودتر و ضعیف تری بهره می برد.
این زنگ خطری است که آموزشگران و روانشناسان تربیتی سالهاست که به صدا در آورده اند. این زنگ خطر را جدی بگیریم و با به کارگیری آگاهانه و هدفمند عنصر بازی در امر آموزش و پرورش، کودکان و نوجوانان را در مسیر رشد و پیشرفت یاری رسانیم.چرا که:
" بازی ساده ترین راه بیان نیروی سازنده کودک است که قدرت خلاقیت او را رشد می دهد (فروبل و لیبرمن در مهجور:ص 23 )
" بازی بهترین عامل تعادل روانی کودک و تأمین کنندة اساس شخصیت اوست " (عظیمی: ص 49)
" کودک از طریق بازی یاد می گیرد، ابداع می کند، تجربه می کند و ... می تواند به استعداد ها، توانایی ها، خواست ها، ضعف ها و نکات مثبت و منفی خود پی ببرد و با شناخت ویژگی های خود، ساخت شخصیت خود را تحکیم بخشد. کودک از راه بازی مقابله با شرایط زندگی را می آموزد، درمی یابد که چه موقع باید برای رسیدن به هدف بجنگد و چه موقع باید مصالحه کند. چه موقع باید ساکت بود و چه موقع فعال. و ... " ( مهجور:صص 60-59 ).
"کودک از طریق بازی خود را اثبات می کند؛ خود را محک می زند و شخصیت خود را به نمایش گذاشته و آنرا رشد می دهد." (عظیمی:ص 48).
"بازی پیش از هر چیز باعث تقویت حواس کودک می شود؛ تقویت حواس به رشد ذهنی کودک کمک می کند و رشد ذهنی منجر به افزایش رشد اجتماعی او و آماده کردن او برای فعالیت های اجتماعی می گردد." (مهجور:ص 210 ).
کودک از طریق بازی با دیگران با خصایل اخلاقی و اجتماعی همچون همکاری، همیاری، بردباری و پیروی از قانون و مقررات و... آشنا می شود وآنها را تمرین می کند، کودک در بازی و از طریق بازی عواطف و احساسات خود را بروز می دهد.
" بازی باعث می شود تا نظام های ارگانیک بدن از قبیل دستگاه گردش خون، گوارش، تنفس، بافت استخوانی، غدد داخلی و عصبی به صورت هماهنگ رشد و توسعه بیابند " ( مهجور:ص 145 ).
" بازی این امکان را برای کودک فراهم می سازد تا به بهترین نحو با اشیاء و رویدادها آشنا شود، کارکرد آنها را کشف کند، کاربرد آنها را دریابد و سپس با استفاده از این تجربیات به کمک فرایند های ذهنی خود به استنباط و نتیجه گیری پرداخته و جواب مجهولات را دریابد " ( همان:ص 162 ).
بازی...
خلاصه اینکه اگر " یادگیری " را به طور کلی به معنای "کسب آگاهی وشناخت از خود و محیط خود" بدانیم، پس بازی ابزار و وسیله ای مهم برای آموزش و یادگیری است. خصوصاً بازی به عنوان وسیلة آموزشی از این نظر اهمیت دارد که :
1) شکل آزاد و غیر رسمی آموزش است که در آن کودک بدون فشار و کنترل، به طور غیر مستقیم می آموزد.
2) یادگیری همراه با لذت وتفریح است؛ به همین رو انگیزه یادگیری نیز افزون تر است.
3) مربی در رأس و مرکز توجه قرار ندارد، بلکه کودک و فعالیت او تعیین کننده است.
4) نیاز های روزمرة جسمی و روحی کودک را تأمین و ارضا می کند و تعادل و توازن روحی در کودک ایجاد می نماید.
5) به طور غیر مستقیم می تواند جنبة روان درمانی نیز داشته باشد، چرا که کودک از آن طریق می تواند خود را تخلیة روانی کند.
اساساً اگر بازی آگاهانه و هدفمند به عنوان وسیلة آموزشی به کار رود، می تواند بسته به نوع و کیفیت آن و کاربرد به جا و به اندازه، مربی و کودک را در رسیدن به اهداف زیر یاری نماید: [4] و[5]
الف) از جنبة فردی وشخصیتی
- پرورش و تقویت توانایی های فردی
- تقویت و پرورش فردیت و شخصیت کودک
- تشخیص میزان استعدادها و توانایی های جسمی و فکری و ایجاد ذوق هنری و فنی و تقویت روحیه و بالا بردن اعتماد به نفس
- تمرین صبر، بردباری، همکاری و...
- آشنا ساختن با مفاهیم پیروزی و شکست
ب) به لحاظ اجتماعی
- شناخت محیط اجتماعی و روابط حاکم بر آن
- تربیت و پرورش خصایل اجتماعی کودک
- عادت دادن به نظم و ترتیب و پیروی از مقررات
- ایجاد روحیة همکاری و همیاری و تقویت کارهای گروهی
- ایجاد روح مبارزه، استقامت و رقابت سالم
پ) از نظر رشد جسمی
- تقویت عضلات و اندام های بدن و مهارت های حسی – حرکتی
- تقویت حواس پنجگانه
- تقویت نظام های ارگانیک بدن از قبیل گردش خون، گوارش، تنفس و...
- تمرین و تقویت تعادل، توازن و کنترل بدن
ت) از نظر رشد فکری
- تقویت فکر و هوش و حافظه
- تقویت قوة کلامی ومهارتهای زبانی
- تقویت قوة تخیل و خلاقیت
- شناخت محیط زیست و موضوعات اجتماعی، آموزشی و ...
- پرورش روحیة کنجکاوی
ث) از نظر حسی- عاطفی
- ایجاد نشاط و شادمانی
- تفریح و سرگرمی
- ایجاد آرامش، تمرکز و تنوع
(مقایسه شود با: پزشپور: ص 19وصص 33-30)
ج) اهداف ویژة آموزشی: بسته به نوع بازی و کیفیت آن بسیاراست؛ پیش از همه چیز ایجاد انگیزه برای یادگیری.
1- طبقه بندی بازی ها و انواع آن ها و روش استفاده از این کتاب
برای به کارگیری آگاهانه و هدفمند بازی باید آنرا نظاممند طبقه بندی کرد و کارکردهای هرکدام آنها را به دقت روشن نمود. این طبقه بندی می تواند از جنبه های مختلف صورت گیرد:
1) به لحاظ سنی و مراحل رشد کودک ( خردسالی، پیش دبستانی، دبستانی و ...)
2) از نظر کاربردی ( تفریح و سرگرمی، آموزش، درمان و ...)
3) به لحاظ کارکرد آموزشی _تربیتی ( جسمی، فکری، حسی، عاطفی و ...)
4) از نظر محل بازی ( محیط بسته یا باز و ... )
و بسیاری طبقه بندی های دیگر.
ما در این کتاب برای سهولت کار آموزشگران و پدران و مادران در یافتن سریع و سادة بازی مورد نظرشان، بازی ها را از نظر کارکرد آموزشی _ تربیتی آنها تقسیم کرده ایم؛ اما در عین حال در کنار هر بازی، مقطع سنی، محل بازی و دیگر اطلاعات لازم را نیز ذکر نموده ایم. ضمناً در آخر کتاب یکبار دیگر بازی ها بر اساس معیارهای دیگری نیز دسته بندی شده اند که مربی را در انتخاب بازی یاری می کند. دسته بندی بازی ها بر اساس کارکرد آموزشی _ تربیتی آنها، به هیچ وجه به این معنا نیست که هر بازی فقط همان کارکرد را دارد؛ بلکه می تواند همزمان، کارکردهای دیگری نیز داشته باشد و حتی می توان آگاهانه کارکردهای دیگری نیز به یک بازی افزود. به عنوان مثال تقسیم بازی ها به " بازی های نرمشی و دستگرمی " و " بازی های پرورش حواس "به این معنی نیست که در اولی حواسی به کار نمی رود و یا پرورده نمی شود ودر دومی نرمش و تمرینی صورت نمی گیرد؛ و یا " بازی های نمایشی " به این معنا نیست که " فکر " در آن نقشی ندارد و " بازی فکری " به این مفهوم نیست که هیچ فعالیت جسمی در آن صورت نمی گیرد؛ بلکه همه اینها به این معنی است که نقطه قوت و مرکزی و تأکید آن بازی بر نامی که بر آن اطلاق شده قرار دارد و بخش های دیگر جنبة فرعی و یا همراهی کننده دارد.
علاوه بر این، برخی بازی های این مجموعه را می توان به عنوان "بازی های صامت" و "بازی های بدون برد و باخت" نیز تقسیم و اجرا کرد؛ اما ما به دلیل پرهیز از تکرارآنها در مجموعه و نیز برای یافتن آسانتر و سریع تر آنها، در جدول طبقه بندی- الفبایی بازی ها که در پیوست آمده است، خانه ای گشودیم به نام "بازی های ویژه" که این بازی ها را در بر می گیرد.
در بارة این دو نوع بازی یادآوری زیر ضروری است:
"بازی های صامت" همانگونه که از نامش پیداست، بازی هایی بدون گفتارهستند که سکوت، تمرکز و تقویت مهارتی خاص، نقش اصلی را در آنها بازی می کنند.
"بازی های بدون برد و باخت " در برابر اغلب بازی ها که به برد یا باخت یکی یا دسته ای از بازیکنان پایان می یابد، بازی هایی هستند که برنده یا بازنده ای ندارند. به گمان ما کاربرد گهگاهِ چنین بازی هایی، برای تعدیل و تلطیف عنصر رقابت و تقویت روحیة همگرایی و نیز ایجاد این دیدگاه در کودکان، که هدف از بازی لذت و تفریح است، نه برد و باخت، ضروری است و مهمتر از آن، درک این مهم که بدون برد و باخت نیز می توان از بازی لذت برد.
بنابراین روش استفاده از این کتاب بسیار ساده است. مثلاً شما دنبال یک بازی " تقویت حافظه " هستید، طبیعی است که باید آنرا در گروه بازی های " فکری " جستجو کنید؛ و یا قصد دارید با بچه ها برای شوخی و تفریح و یا آموزش مقوله ای خاص ( مثل حدس زدن شغل یا یک صفت و غیره ) و یا اجرای کاری نمایشی ، بازی های بدون کلام (پانتومیم) انجام دهید؛ البته که باید این بازی ها را در بخش " بازی های نمایشی " بیابید و الی آخر.
در مورداطلاعات اولیه که در بارة هر بازی، پیش از شرح آن داده می شود، توضیح زیر ضروری است:
در صورتی که در بارة سن و تعداد بازیکنان و محل بازی چیزی قید نشود، به این معنی است که این بازی محدودیت سنی خاصی ندارد. تنها در صورتی که یک بازی برای گروه سنی، تعداد و یا محل معینی مناسب باشد، اطلاعات لازم ارائه خواهد شد.
برای برخی بازی ها نام یا نام های دیگری نیز پیشنهاد شده که در کمانه () آمده است.
علامت - (منفی) در کنار سن و تعداد بازیکنان به معنای حد اقل و نشانة + (مثبت) به معنای حد اکثر است.
ضمناً بسیاری از بازی های این مجموعه به گمان ما منحصر به کودکان و نوجوانان نیستند و می توانند با اندک تغییری برای بزرگسالان نیز به کار روند.
لازم به یادآوری است که در مواردی نادر قسمت های کوچکی از شرح بازی ها از برخی منابع عیناً قید شده است.
2- نکاتی در بارة انتخاب و شرایط بازی
قصد نگارنده در کتاب حاضر، گردآوردن همة بازی های سنتی و جدید نبوده است. چنین هدفی نه در حوصلة این کتاب می گنجد و نه با هدف اصلی تدوین آن در راستای اهداف آموزش-تربیتی تعیین شده همخوانی دارد. اساساً سعی شده، بازی هایی انتخاب شوند که جنبه آموزش-تربیتی قوی تری دارند. به طور کلی در انتخاب وگردآوری بازی ها موازین و موارد زیر رعایت شده است:
1) سعی شده، حتی الامکان همه نوع بازی ها و برای همه مقاطع سنی و اهداف متفاوت آموزشی-تربیتی در نظر گرفته شوند.
2) در کنار بازی های ابتکاری _ آموزشی جدید، چند بازی سنتی( ایرانی و خارجی) نیز آورده شده است. در انتخاب بازی های سنتی ایرانی سعی شده، بازی هایی انتخاب شوند که برای همة مناطق ایران آشنا بوده و جنبة محلی خاص نداشته باشند. ضمناً سعی شده است بازی هایی که صرفاً جنبة سرگرمی و تفریحی دارند مثل بازی با ورق یا بازی های معمول که در بازار در دسترس همگان می باشند، مثل دبلنا، تیله بازی و ... ونیزبرخی بازی های سنتی که تحرک بدنی شدید دارند، مثل جفتک چهارکش و مشابة آنها- که احتمال صدمه دیدن بازیکنان در آنها زیاد است - در نظر گرفته نشوند؛ گرچه حتی از طریق این بازی ها نیز می توان بی شک چیزهایی آموخت، اما هدف اصلی این بازی ها بیشتر سرگرمی و تفریح است وجنبه های آموزشی آنها محدود و ضعیف است.
3) به طور کلی سعی شده بازی هایی انتخاب شوند که اولاً برای انجام آنها وسایل کمتری مورد نیاز باشد و یا تهیة وسایل آنها بسیار سریع و ساده باشد و ثانیاً جنبة نمونه وار (تیپیک) داشته باشند که بتوان بر اساس آنها بازی های مشابه دیگری ترتیب داد.
4) از آنجا که مخاطبان کتاب حاضر در کنار مربیان آموزشی، پدران و مادران و حتی کودکان و نوجوانان نیز می توانند باشند، سعی شده که از ساده ترین بازی ها تا بازی های نسبتاً سنگین در این مجموعه آورده شود تا هر گروه امکان انتخاب داشته باشد. علاوه بر این سعی شده در شرح و توصیف بازی ها نهایت سادگی و روشنی به کار رود.
برای اینکه در هر بازی به هدف مورد نظر برسید و نتایج مطلوب را بدست آورید، باید موارد زیر را در نظر داشته باشید:
1- بازی مناسب سن، مطابق ذوق و مورد علاقة افراد باشد.
2- مدت زمان بازی مناسب سن وتوان گروه بوده و از قبل برای مربی حدوداً مشخص باشد.
3- نوع بازی با زمین و محلی که در اختیار هست و نیز با تعداد بازیکنان تناسب داشته باشد.
4- وسایل بازی ( در صورت لزوم ) فراهم باشد یا گردد.
5- کودکان در صورت لزوم به پوشش و لباس مناسب مجهز باشند.
6- مقررات بازی به طور ساده، کامل و روشن به اطلاع همگان برسد.
7- چارچوب بازی نباید آنچنان بسته وسفت و محکم باشد که کودک احساس فشار، اجبار و محدودیت کند و نه آنچنان باز و گشاده که کودک دچار سردرگمی و بی نظمی شود.
8- در هر بازی محدودة مکانی بازی (در صورت لزوم) با خط یا علامتی مشخص شود.
9- بازیکنان مقررات بازی را به طور کامل رعایت کنند.
10- مربی در تمام مدت مراقب و ناظر اجرای دقیق و صحیح مقررات بازی باشد.
11- فرصت کافی به کودکان برای تشکیل گروه و آماده کردن خود داده شود.( دسته های بازی باید به طور متعادل و متوازن تشکیل شوند).
12- برای بازیکنانی که به دلیل باخت و یا مقرراتِ دیگرِ بازی برای مدت نسبتاً طولانی از دورِ بازی خارج می شوند، برای جلوگیری از ناآرامی های احتمالی، در صورت لزوم وظیفه و فعالیت دیگری (حتی به عنوان تماشاگر) معین شود.
13- هیچگاه دو یا چند بازی پرتحرک و سریع را پشت سر هم اجرا نکنید و همیشه آخرین بازی را برای ایجاد آرامش در میان کودکان، یک بازی آرام انتخاب نمایید.
قواعد عمومی بازی و مقررات انضباطی و ایمنی باید از همان ابتدا واضح و مؤکد و حتی به دفعات به گروه ابلاغ شود و حتی به صورت نوشته، درشت بر دیوار کلاس درس یا سالن بازی نصب گردد.
ویک نکتة مهم دیگر:
اگر چند بازی پشت سر هم انجام می شوند، خصوصاً اگر در هفته یک یا دو ساعت را به عنوان "ساعت بازی" تعیین کرده اید که با بچه ها به بازی های معینی بپردازید، در انتخاب بازی و ترتیب آنها دقت لازم را بنمائید. بهترین و مناسب ترین بازی ها، اگر ترتیبی مناسب و منطقی نداشته باشند، می توانند نتیجه عکس را بدهند و باعث دلزدگی بچه ها از بازی شوند. باید بازی ها طوری پشت سر هم و در ارتباط با هم (چه از نظر فعالیت بدنی و چه به لحاظ فعالیت ذهنی) قرار گیرند که نیازهای جسمی و روحی کودک به طور متوازن و مطلوب برآورده گردد. به عنوان مثال بهتر است که از بازی های ساده و دستگرمی شروع شده و بازی ها به تدریج پر تحرک تر و پیچیده تر گردند. از همه مهمتر اینکه در صورت امکان یک رابطة منطقی بین بازی ها وجود داشته باشد، تا کودک آنها را با انگیزه و کنجکاوی بیشتری دنبال کند.
(مقایسه شود با: پزشپور:ص 16، 20 و 24)
3- نکته هایی در بارة مربی
هدایت بازی، همچون خود بازی چندان ساده و کودکانه نیست. خصوصاً وقتی که مربی هدف آموزشی خاصی را در نظر داشته باشد. در این صورت مربی باید علاوه بر شناخت بازی ها و کارکردهای آنها و رابطة آن بازی با موضوع آموزشی مورد نظر، با روحیات گروه مورد نظر خود و با نیازها، علاقمندی ها و توانایی های اوآشنا باشد، تا بتواند به تناسب آن موضوع و گروه، بازی مناسبی برگزیند و آنرا به بهترین وجهی به کار بندد. از این رو مربی باید هر بازی را با آگاهی و برنامة از پیش تعیین شده، انتخاب کند و آنرا انجام دهد. در این رابطه مربی باید ابتدا به پرسش های کلی زیر پاسخ دهد:
1- چرا می خواهم با گروه بازی کنم؟ 2- نیازها، علاقمندی ها و توانایی های گروه کدامند؟ 3- هدف آموزشی _ تربیتی من در این بازی کدام است(آرامش، تمرکز، تحرک، تقویت حواس، پرورش زبان ...) 4- در چه زمانی،برای چه مدتی، در چه شرایطی و با چه امکاناتی این بازی را انجام می دهم؟
اصولاً کاربرد هدفمند بازی در امر آموزش و پرورش درچهار مرحله صورت می گیرد:
1) برنامه ریزی
2) ارائه
3) اجرا
4) ارزیابی
در مرحلة برنامه ریزی ابتدا هدف کلی آموزشی-تربیتی تعیین و بر اساس آن بازی مناسب انتخاب می شود. سپس اهداف مشخص آموزشی معین می گردد.در گامهای بعدی مربی باید شیوة ارائه و اجرای بازی را با گروه مورد نظر تطبیق دهد و آنرا زمان بندی نسبی نماید.
در مرحلة ارائه پس از اینکه فضای مناسب برای طرح بازی مورد نظر ایجاد شد، باید بازی و قواعد و مقررات آن با زبانی بسیار ساده، روشن و قابل فهم برای گروه تشریح گردد. از آن گذشته مربی باید در این مرحله بکوشد که کنجکاوی و علاقة گروه را برای اجرای بازی بیدار کند.
مرحلة اجرا سخت ترین مرحله بازی است. در این مرحله مربی باید ضمن مراقبت و کنترل لحظه به لحظه و زیر نظر داشتن همه جوانب کار، تا حد امکان با کمترین دخالت مستقیم در نقش مربی، بازی را هدایت کند. انعطاف پذیری و واکنش به موقع و درست در برابر اتفاقات و مسایل احتمالی در این مرحله در دستور کار مربی قرار دارد.
در مرحلة ارزیابی مربی باید ضمن ایجاد فضای آزاد و مناسب برای ارائة نظرات گروه، گروه را در جمع بندی و ارزیابی بازی یا فعالیت آموزشی انجام شده، در راستا و چارچوب اهداف آموزشی تعیین شده یاری و هدایت کند.
نکتة مهم دیگر اینکه، مربی خود باید علاقمند به بازی بوده و در صورت امکان و لزوم به طور فعال در آن شرکت نماید، نه اینکه فقط به عنوان دستور دهنده و ناظر عمل کند. البته این به این معنا نیست که شرکت مربی در بازی همیشه الزامی باشد، بلکه باید اصولاً این برداشت در ذهن کودک ایجاد شود که بازی کاری صرفاً کودکانه و بیهوده نیست. به علاوه کودکان با همراهی مربی در بازی، انگیزه بیشتری پیدا کرده وبازی را جدی تر می گیرند. اینها همه در شرایطی لازم و عملی است که مربی بتواند در حین بازی بر اوضاع کاملاً مسلط باشد و لطمه ای به روند بازی وارد نشود، در غیر این صورت توصیه می شود که مربی در بازی شرکت نکند.
از این گذشته، از آنجا که یکی از اهداف اصلی بازی یادگیری به شیوه ای غیر رسمی و آزاد است، لذا حضور مربی به عنوان " آموزنده " یا " اداره کننده " باید هر چه کمتر محسوس باشد، تا کودک بتواند با احساس آزادی و به دور از "سلطة " معمول مربی به بازی و غیر مستقیم به یادگیری بپردازد.
معلم یک کلاس یا مربی یک گروه برای اجرای موفق و مؤثر بازی ها باید از ویژگی های زیر نیز برخوردار باشد:
1- باید کودک را بشناسد و با روش ها و شیوه های کار با کودکان و نیز روانشناسی کودک آشنا باشد.
1- با بازی آشنایی قبلی داشته و به آن مسلط باشد.
2- باید بکوشد که در بازی ها بیشتر روحیة همکاری و تعاون را تقویت کند تا روحیة رقابت وبرنده شدن را.
3- باید جلوی تکروی ها و اعمال نفوذ افراد قوی را بگیرد.
4- باید ایمنی و سلامت بچه ها را به هنگام بازی در نظر داشته و شرایط لازم را برای آن مهیا کند.
5- باید در همه زمینه ها انعطاف پذیر باشد؛ چه انعطاف بدنی و روانی و چه انعطاف کاری.
6- باید در مورد تئوری های بازی، روانشناسی بازی، انواع آن و روش آموزش از طریق بازی آگاهی داشته باشد.
7- باید بکوشد تا فضایی دوستانه، امن وصمیمی برای گروه ایجاد کند.
8- باید با مشکلات کار در بازی آشنا بوده و راه حل های مناسب و به موقع برای آنها اتخاذ کند. این مشکلات می توانند از جمله مسایل زیر باشند:
- بعضی از بچه ها در آن روز یا لحظه به دلایل مختلف حوصلة بازی ندارند؛ و یا برخی دیگر به دلیل خجالتی بودن، گوشه گیری می کنند. مربی باید به این گونه افراد توجه داشته و برای آنها فعالیت جایگزین مناسب پیشنهاد کند.
- عده ای از بچه ها ناآرام هستند واز کنترل خارج می شوند. مربی باید برای چنین شرایطی از قبل روش ها و تدابیر مناسب اتخاذ کند.
- گروه به هر دلیل تمایل به ادامه ویا انجام بازی ندارد. در هر دو صورت، مربی باید ابتکار عمل را بدست گرفته و تصمیم مناسب را اتخاذ نماید.
- بعضی ها قواعد بازی را رعایت نمی کنند ویا در بازی تقلب می کنند و یا به اصطلاح جر می زنند. با اینگونه افراد باید قاطع برخورد کرد و در صورت تکرار، آنها را از بازی خارج کرده و فعالیت دیگری به آنها پیشنهاد نمود.
- گروه با هم تفاهم ندارند و کنار نمی آیند.
- عده ای ظرفیت شکست یا باخت را ندارند و در صورت شکست، پرخاشگر یا افسرده می شوند.
- گروه یا بخشی از گروه رقابت را در مرکز توجه قرار داده و از هدف اصلی بازی دور می شود.
در دو مورد بالا و موارد مشابة آنها نیز مربی باید با صبر و حوصله و قاطعیت همراه با مهربانی واکنش به موقع نشان داده، در لحظه تصمیم گیری کرده و کودکان را با روشنگری در حین بازی و یا پس از آن در مسیر درست و سالم هدایت کند.
نکتة مهم دیگر اینکه اغلب بازی ها عموماً بر برد و باخت و مهارت های ذهنی و جسمی افراد استوار است و این خطر همواره وجود دارد که کودکان بیش از اندازه و گاه صرفاً بر رقابت، آن هم به شکل منفی آن متمرکز شده و از اهداف اصلی بازی دور بمانند؛ از این رو مربی باید با انتخاب درستِ بازی ها و هدایت و پیشبرد آگاهانة آنها و پیش از هر چیز توجه به تفاوت های فردی کودکان، شرایطی فراهم کند که رابطة کودک- بازی و کودک-کودک از تعادل و توازن مطلوبی برخوردار باشد.
و:
طبیعی است که مربی باید پس از هر بازی، کار را برای خود ارزیابی کرده، نقاط قوت و ضعف کار را یافته و در بازی های بعدی آنرا تصحیح یا تکمیل نماید.
2 برای اطلاع بیشتر درباره مقولة "بازی" و رابطة آن با "مراحل رشد کودک" ¬ مهجور:صص 193-183، شریدان ، مری:صص 61-31، ترکمان، مقدم:ص 23، میلر- رابینسون¬ پویه:صص 62-36
3 درباه نظرات اندیشمندان ایرانی- اسلامی در باره بازی ¬ پویه: ش 4، بهار 1354، صص 77-63 مقاله" سرامی، قدمعلی: بازی در ایران پیش و پس از اسلام" و ¬ مقدم، ترکمان: صص23-12
4 در باره بازی و نظریات "یادگیری" ¬ مهجور:صص 249-219 و عظیمی:صص 424-421
